آرامگاه گور دختر، میراث ارزشمند پارسیان - مجله سفرنامه پاریس

گاه نگاری آرامگاه گور دختر

درباره تاریخ گذاری یا همان گاه نگاری آرامگاه گور دختر در تَنگِ اِرم ُبرازجان دیدگاه های گوناگونی تا به امروز آورده شده است. نخستین کسی که این یادگار باستانی را شناسایی و بررسی کرده، لویی واندِنبِرگ بلژیکی در سال 1339 خورشیدی بود. او باور داشت که گور دختر، آرامگاه چیش پیش یا کورش یکم (پدر بزرگ کورش بزرگ) و از آنِ سال 600 پیش از میلاد است. برخی نیز آن را به مادر کورش بزرگ، ماندانا، برخی به خواهر و برخی هم به دختر کورش بزرگ آتوسا که همسر داریوش بزرگ بوده، نسبت داده اند. اما پر آوازه ترین دیدگاه از آنِ زنده یاد، پِروفسور شاپور شهبازی است که آن را آرامگاه کورش کوچک و جوان، برادر اَردشیردوم هخامنشی دانسته که با یونانیان نبرد کرده و آنان را شکست داده است. با این همه و با وجود آوازه ای که این دیدگاه دارد، نه تنها این گوردَخمه آرامگاه کورش جوان نیست، بلکه ساخت آن را هم باید به روزگار پس از هخامنشیان نسبت داد. و آن را از آنِ خاندان بومی پارس که آن ها را با نام پَرتَرکَه یا فَراته داران می شناسیم، دانست که قلمرو آنان شهر باستانی اِستخر در شهرستا ن کنونی مَرودَشت بوده و سکه های آنان نیز در همین شهر تاریخی پیدا شده است. همچنین دیوید اِستروناخ پیشنهاد می کند که دیرینگی آرامگاه گور دختر بیشتر به دوره فراهخامنشی (پس از هخامنشی) می رسد.

علی رضا جعفری زند، باستان شناس با گرایش دوره تاریخی نیز پیشتر به اَمرداد گفته است: آرامگاه گور دختر از آنِ دوره فراهخامنشی است که در زمان اوایل فرمانروایی خاندان بومی پارس، میان سال های 200 تا 250 پیش از میلاد ساخته شده است.

گور دختر و دشتِ پُشت پَر

بر بلندا کوهستانی در دامنه دشت میان کوهی به نام پُشت پَر که بومیان آن را بُزپَر می نامند در مرز میان کوه های جنوبی شهرستان کازرون و دشت بُرازجان، آرامگاهی کوچک وجود دارد که به گور دختر نامدار است. این آرامگاه در ارتفاع 1100 متری از سطح دریا جا دارد. این گوردَخمه از بلوک های سنگی تراشیده شده و اَندازه های آن به ترتیب 4 متر و پنجاه سانتی متر پهنا، 5 متر و بیست سانتی متر درازا و 4 متر و شصت سانتی متر ارتفاع است.

در پیرامون آن آوار بناهای ساختمانی پراکنده شده است که تعیین هم زمانی آن ها با آرامگاه گور دختر به کاوش لایه نگاری نیاز دارد. گُستره (:محدوده) پیرامون آرامگاه به گمان فراوان دارای دیواری (:حصاری) چهارگوش بوده است که امروزه ویران شده و تنها اثر پِی آن در گستره ای به پهنه (:وسعت) 20*30 متر در سطح زمین نمایان است. این دیوار در دوره های تازه تری نسبت به آرامگاه برپا شده است. به این سبب که پِی آثار ساختمانی پیرامون آن روی آوار دوره پیشین تر وجود دارد.

در گستره ای به پهنه 200 متر در پیرامون آرامگاه، از آوار اَنباشته بناهایی که سازه های آن ها نمایان است و همچنین سفال های سطحی پوشیده شده است. پیرامون این بنا در گستره ای به پهنه 200 متر بررسی پیمایشی انجام شد و به ویژه از بخشی که تیغه بولدوزر سطح را هموار (:تسطیح) کرده بود شماری سفال برای پژوهش برداشته شد. در طرح و جدول شناسه های این سفال ها، گونه شناسی و سنجش این نمونه ها روشن شد که هیچ کدام از این سفال ها همانندی با سفال های دوره هخامنشی سرزمین پارس نداشته و بیشتر در گروه سفال های دوره های فراهخامنشی و ساسانی قابل تعریف است. این موضوع به ویژه در سنجش با چند بنا و تپه باستانی موجود در این دشت مطرح شد که دوره های اِستقراری آن محوطه ها به گمان بتواند به شناخت دوره این گوردَخمه کمک کند. از همین روی، سفال های سطحی آن محوطه ها نیز مورد پژوهش جای گرفت که همه سفال های موجود در آن محوطه ها در طیف همین سفال های نمونه برداری شده از پیرامون آرامگاه قرار می گرفتند.

واکاوی و نتیجه گیری از دوره های اِستقراری آثار باستانی دشت پُشت پَر

اگر بنا گور دختر را در بافت باستان شناختی پیرامون خود مورد بررسی قرار دهیم، دیرینگی آن بیشتر از دوره هخامنشی به دوره فراهخامنشی، دوره اَشکانی و ساسانی قابل تاریخ گذاری است. شیوه مِهرازی (:معماری) بنا نشان می دهد کوشش شده است تا این بنا به شیوه آرامگاه کورش بزرگ در پاسارگاد برپا شود. بر پایه بررسی های باستان شناسی در دشت بُزپَر و مطالعه بر روی سفال های سطحی و آثار به جا مانده از یک بنای به گمان کوشک از مصالح لاشه سنگ و گچ به گمان فراوان بتوان تاریخ تازه تری برای بنای گوردختر پیشنهاد داد. در واقع، آثار سکونتی تپه های باستانی در بخش باختری (:غربی) گور دختر در فاصله 200 متری باختر آرامگاه و آثار مِعماری بنای لاشه سنگی در فاصله 200 متری جنوب خاور (:شرق) آرامگاه و هم بررسی سفال های سطحی بیشتر با آثار اواخر دوره اَشکانی و آغاز دوره ساسانی همانند بناهای شهرستان فیروزآباد در پارس همانندی دارد. بنا به وجود آثار پیرامون این آرامگاه، می تواند بنای نام برده به دوره پس از هخامنشی (فراهخامنشی) تاریخ گذاری شود. (کتاب پژوهش های دوره هخامنشی و فراهخامنشی منطقه غرب و شمال غرب فارس، دکتر علی رضا عسگری چاوردی، دکتر دنیل توماس پاتس، دکتر کامرون پیتری، انتشارات دانشگاه هنر شیراز)

گور دختر، میراث پارسیان و تفاوت آن با آرامگاه کورش

آرامگاه گوردختر با این که همانندی هایی با آرامگاه کورش بزرگ در پاسارگاد دارد، ولی تفاوت های آشکاری در آن نمایان است. پیش تر دکتر جعفری زند که از نزدیک این آرامگاه را بررسی کرده به اَمرداد گفته است: این آرامگاه آشکارا همانندی هایی با آرامگاه کورش دارد. با این همه، تفاوت های بسکمک نیز در آن آشکار است. برای نمونه، بست هایی که در آرامگاه گوردختر به کار برده شده چهارگوش است، ولی در آرامگاه کورش از بست دم چلچله ای بهره برده اند. نمونه فرم تراش سنگ ها با هم ناهمسان است. پله های سازه گور دختر سه تا است، ولی در آرامگاه کورش ما هم اکنون شش پله را می بینیم. از دید فیزیکی نیز، هیچ گونه تناسبی در این دو سازه نیست. در واقع، این یک پیروی ناشیانه از آرامگاه کورش است. از سویی خاندان پَرترکَه، کورش را بنیادگذار بزرگ هخامنشیان می دانستند و طبیعی است که در ساخت این آرامگاه از آنان پیروی کرده باشند. درباره تاریخ گذاری بنای گوردختر، اَفزون بر نمونه سفال های موجود در پیرامون آن که همگی پس از هخامنشی است ما در این دشت چند سازه و تپه داریم که هیچ کدام از آنِ دوره هخامنشی نیست و بیشتر به اواخر دوره اَشکانی و دوران آغازین ساسانی می رسد. و همین ما را وا می دارد که نتیجه بگیریم که این آرامگاه هخامنشی نیست. هر چند که، درستی این موضوع آشکار شده و آرامگاه گور دختر فراهخامنشی(پس ازهخامنشی) است و با کاوش هایی که در گذشته اجرا شده نیز، به آن دست یافته ایم.

مسائل آرامگاه گور دختر

آرامگاه گوردختر در بدترین شرایط نگه داری و حفاظتی به سر می برد. دسترسی مستقیم به این یادگار تاریخی و فرهنگی، دست اندازی (:تعرض) به حریم، کَندوکاوهای غیرمجاز در پیرامون آن، ریختن پَسماندهای ساختمانی و زباله خانگی در گِرداگرد بنا، تبدیل شدن آرامگاه به آخور گوسپندان و جایگاهی برای نگه داری مرغان مردم بومی، تنها بخشی از رویدادهای غم انگیزی است که در چند سال گذشته بر سر این یادگار فرهنگی دو هزار و اَندی ساله آمده است.

همچنین این آرامگاه از یادگاری نویسی، نبود جاده ای مناسب و ساخت وسازها در حریم درجه یک وپیرامون آن رنج می برد. اما نخستین دست اندازی ها با اَفراشتن تیرک برق از سوی اداره برق بوده که دانسته نیست که با وجود قانون های روشن و شفاف درباره حریم یادمان ها و اعتراض دوست داران میراث فرهنگی در چند سال گذشته، چگونه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هیچ واکنشی تا کنون انجام نداده است. از سویی، این یادگار فرهنگی کمتر شناخته شده به همراه دیگر آثار درون دشت، بدون نگهبان به حال خود رها شده اَند. و جا دارد که دست کم یک اتاقک نگهبانی از سوی مسوولان استانی در آنجا کار گذاشته شود.

دشواری دیگری که مایه شگفتی است و باید از آن نام برد، این است که، اداره میراث فرهنگی بوشهر در گِرداگرد آرامگاه گور دختر میله های فلزی بد ریختی بدون توجه به دید زیبایی شناسی وکار کارشناسی شده برپا کرده و بخشی از آن را هم باز گذاشته است تا هرکس خواست بتواند به درون این یادگار تاریخی برود! و به گمان بسیار این کار، تعیین حریم این بنا از دیدگاه میراث فرهنگی بوده که جای پرسش فراوان دارد و شگفت اَنگیز است.

در انتها امیدواریم که گوش شنوایی وجود داشته باشد و دشواری های آرامگاه گور دختر که نگارنده بیش از یک دهه است آن ها را فریاد می زند، هر چه زودتر برطرف شود و از آن به درستی نگه داری و پاسداری شود.

اَمرداد نوشت، آرامگاه گور دختر در تنگ اِرم بُرازجان در استان بوشهر جای گرفته و در سال 1376 خورشیدی با شماره 1897 به ثبت ملی رسیده است.