مجموعه تاریخی عباس آباد بهشهر - مجله سفرنامه پاریس

راه دسترسی به مجموعه مذکور به وسیله جاده آسفالته ای است که از جاده اصلی بهشهر-گرگان منشعب شده و بعد از عبور از روستای التپه به محوطه مذکور منتهی می گردد.

شیب عمومی محوطه از سمت جنوب به سمت شمال است. این شرایط و بعلاوه وجود آب و چشم اندازهای زیبا عامل مهم شکل گیری معماری دوره صفویه در محوطه مذکور بوده است.

باغ عباس آباد مجموعه ای است شامل سد عباس آباد، مخزن و دریاچه سد، گل باغ، کاخ، حمام، آسیاب آبی و دو برج آجری که در سال 1021 (ه.ق) به دستور شاه عباس اول به صورت پلکانی و مطبق در 3 سطح احداث شده است.

باغ تاریخی عباس آباد:

باغ تاریخی عباس آباد بهشهر، بر بالای تپه ای طبیعی احداث شده است، بدین ترتیب که مهندسین دوره صفوی با بریدن تپه و ایجاد پله و صفه، باغی مطبق و پلکانی را ایجاد نموده اند و در بالاترین قسمت تپه اقدام به عمارت سازی نموده اند.

این باغ بر اساس شواهد بدست آمده یکی از بی نظیرترین باغهای ایرانی است. علاوه بر عمارت سازی مذکور، در قسمت تراس مرکزی، حوض بزرگ در مرکز و حوضهای کوچکتر در اطراف احداث نمودند.

به پیروی سطح شیبدار و بعلاوه لوله های سفالی، آب از فرادست حوض مرکزی به صورت فواره ظاهر می گشته و مابقی به وسیله لوله های سفالی، حوضهای جانبی را پر می نموده است.

معماری در باغ و باغسازی کاملاً به صورت قرینه انجام پذیرفته که موجب زیبایی آن را فراهم می آورده است.

مهندسین و معماران دوره صفوی با احداث باغ به روش پلکانی و مطبق و بعلاوه با بکارگیری از سطوح شیبدار و لوله های سفالی، علاوه بر زیبایی، موسیقی آب را در باغ ایجاد نموده اند که سبب آرامش افراد مستقر در باغ می شده است.

بنای چهار طاقی مرکز مخزن سد:

بنای مذکور از هشت جرز به ابعاد تقریبی 4×3 متر در پیرامون و یک جرز مشبک در مرکز شکل گرفته است. بنای چهار طاقی مرکز مخزن سد عباس آباد دارای دو کاربرد می باشد، نخستین کاربرد بنای مذکور، کاربردی فنی است. بدین ترتیب که جرز مرکزی چهارطاقی به صورت مشبک احداث شده است. مهندسین سازنده سد به گونه ای آن را طراحی نموده اند که هرگاه احساس می شد که مخزن سد، حداکثر آبگیری را انجام داده است و انرژی پتانسیل آب در حال فشار بر روی دیوار سد است، آب از دریچه خروجی سد تخلیه نگردد، زیرا در آن حالت تخلیه آب از دریچه، موجب تخریب بیشتر سد می شده است. ساخت تونل زیر زمینی در زمان صفویه و مرتبط کردن آن به جرز مرکزی چهارطاقی و بعلاوه خارج کردن تونل به فاصله 150 متری پایین دست دیواره سد، که در زمان ازدیاد فشار آب، امکان باز کردن دهانه کانال سرپوشیده وجود داشته است، موجب می شد که فشار آب از دیواره سد کاسته شده و به سمت مرکز، راهنمایی گردد. در نتیجه این عمل آب به وسیله جرز مرکزی مکش و آنگاه به وسیله کانال سرپوشیده به پایین دست سد تخلیه می شد.

کاربرد دیگر بنای چهار طاقی، تفریحی بوده است. به همین دلیل از منتهی الیه باغ، پله آجری برای دسترسی به آن وجود داشته و بعلاوه بقایای پایه های پل چوبی در داخل مخزن سد معین می باشد.

بر بالای چهارطاقی آثار فواره و حوض موجود است. که نظر هر بیننده را به خود جلب می کند. آبرسانی به این بنا به وسیله لوله های سفالی که آب چشمه فرادست را به آنجا راهنمایی می نمود انجام می شده است.

محل احتمالی کاخ:

به فاصله تقریبی 5/1 کیلومتری شمال باغ بر بالای کوه مشرف بر دشت بهشهر و خلیج میانکاله، بقایای آثار معماری از دوره صفوی شناسایی شده است.

ابعاد اولیه پلان شناسایی شده 50×40 متر است و مصالح عمده آن را سنگ و آجر تشکیل می دهد. راه دسترسی به آن به وسیله یک جاده سنگفرشی که از باغ به آنجا می رسد امکان پذیر می گردد. با توجه به موقعیت ساختاری بنای شناسایی شده بر بالای کوه و بعلاوه بدست آمدن سفالهای پوشش بام لعابدار با لعابهای آبی، آبی فیروزه ای، سبز و قهوه ای و بعلاوه عدم دست یابی به بقایای معماری کاخ در حفریات باستان شناختی در محوطه اصلی باغ تاریخی عباس آباد، می توان گفت محل کشف شده محل احتمالی کاخ پادشاهان صفوی در عباس آباد باشد.

محوطه گلباغ (ایستگاه توزیع آب):

محوطه گلباغ یا ایستگاه توزیع آب به فاصله 600 متری از باغ واقع شده است.

محوطه مذکور در ادامه یک شیب قرار داشته به نحوی که، شیب را بریده و آن را به صورت یک سطح تقریبا صاف در آورده اند. اختلاف ارتفاع محوطه فوق نسبت به باغ در حدود 10 متر می باشد. بنابر احتمال، آب چشمه (سرچشمه یا قوری چشمه(به محوطه فوق راهنمایی می شده، سپس با گردش در حوضهای متعدد به یک آرامش و تصفیه می رسیده است و بعد از آن به پیروی از سطح شیبدار و بعلاوه لوله های سفالی به سمت باغ اصلی حرکت می نموده است.

وسعت منطقه گلباغ در حدود 3500 متر مربع است و بر اساس بقایای معماری برج محوطه گلباغ در دوره صفویه، به لحاظ اهمیت در امر آبرسانی، به وسیله نگهبانانی محافظت می شده است.

بنای حمام تاریخی عباس آباد:

در ضلع غربی باغ و متصل به آن و در سطحی پایین تر از باغ، بنای حمام تاریخی با زیر بنایی به وسعت 160 متر مربع واقع شده است.

بر اساس ظواهر امر و آنالیز های به عمل آمده، پوشش سقف بنای حمام گنبدی شکل بوده است و مصالح عمده سازه آن آجر بوده و بعلاوه از تزیینات کاشی و ملاط ساروج در آن استفاده شده است.

بنای حمام از بخشهای زیر تشکیل شده است:

1- بخش سر بینه (رختکن):

بخش فوق علاوه بر کاشی کاری دارای حوضی به ابعاد 5/1×1 متر و به عمق 70 سانتیمتر است.

عملکرد حوض مذکور در واقع برای شستن پا و عادت کردن بدن فرد استحمام نماینده به هوای بیرون از حمام بوده است تا از بیماریهای ناگهانی جلوگیری گردد.

2- فضای میاندر:

فضای مذکور در حد فاصل بین فضای سربینه و گرمخانه (محل استحمام) احداث شده است. بر اساس شواهد و بعلاوه حفریات باستان شناختی، کف و دیوار فضای میاندر به تزیین کاشی مزین بوده است. عملکرد فضای میاندر در واقع موجب آمادگی بدن فرد استحمام نماینده به هوای گرم فضای گرمخانه بوده است و بعلت عادت کردن بدن به هوای گرمخانه از بیماریهای ناگهانی پیشگیری می شده است.

3- گرمخانه:

فضای مذکور در ضلع جنوب شرقی فضای میاندر احداث شده است. در واقع فضای گرمخانه محل شستشو و استحمام بوده است. بر اساس یافته های باستان شناختی، فضای گرمخانه بنای حمام تاریخی عباس آباد دارای حوضهای متعدد بوده است. حوضهای متعدد در بنای این حمام، بیان نماینده رعایت بهداشت و عدم استفاده از خرانه به صورت عمومی است. علاوه بر مورد فوق و با توجه به خاک برداریهای اجرا شده، معین شده است که فضای گرمخانه مزین به کاشی با لعابهایی به رنگهای مختلف بوده است.

4- خزانه آب گرم:

این قسمت از بنا در ضلع غربی حمام، حد فاصل فضای میاندر و گرمخانه احداث شده است.آب از قسمت شمالی بنا وارد فضای مذکور شده، سپس آتش موجب گرم شدن آب در خزانه می شده است.

5- کانال (گربه رو) عبور جریان هوای گرم:

کانال فوق از قسمت تون وگلخن حمام که در زیر خزانه آب گرم واقع شده است با جهت های مختلف در زیر کف فضای گرمخانه و میاندر امتداد یافته و به دود کشهایی که در بدنه و دیوار بنای حمام، موجود می باشند متصل می شد.

کانال مذکور وسیله انتقال دود و حرارت بوده است، بطوریکه عبور جریان هوای گرم علاوه بر گرم کردن آب خزانه، سبب گرم شدن کف فضای میاندر و فضای گرمخانه می شده است.

اهمیت بنای حمام عباس آباد:

آنچه که بنای مذکور را با اهمیت می کند روش آبرسانی آن است.آب از قسمت شرقی بنای حمام به وسیله لوله های سفالی(تنبوشه) که در داخل دیوارهای بنای حمام واقع شده است بعد از عبور از ضلع شمالی دیوارحمام، وارد ضلع غربی شده و خزانه آب گرم را پر می نموده، سپس آب در خزانه بعد از گرم شدن به وسیله لوله های سفالی (تنبوشه)، دیگر حوضهای موجود فضای گرمخانه را پر می نموده است. روش آبرسانی آب سرد بنای حمام مذکور به مانند آب گرم انجام می پذیرفته است، بدین ترتیب، آب سرد به وسیله لوله های سفالی بعد از عبور از ضلع شرقی حمام با پر نمودن حوضی در بالا دست (خارج از بنای حمام) به وسیله لوله های سفالی (تنبوشه) حوضهای موجود در فضای سربینه و گرمخانه را پر می نموده است، به بیانی دیگر هر حوض در فضای گرمخانه و سربینه حمام تاریخی عباس آباد بهشهر دارای دو سیستم آبرسانی آب سرد و آب گرم بوده است.

برج آجری:

در محوطه تاریخی عباس آباد، دو برج آجری به قطر7 متر و به ارتفاع 14 متر از دوران صفویه به یادگار مانده است. مصالح عمده سازه مذکور، ملاط ساروج و آجر به ابعاد 5×26×26 سانتی متر می باشد.

با توجه به ساختار دو بنای برج که بر روی محور آبرسانی قرار دارند، می توان گفت که برجها عملکرد صرفاً نگهبانی نداشته و با توجه به اختلاف ارتفاع محوطه گلباغ نسبت به باغ، دو برج در واقع برای جلوگیری از ضربات قوچی شکل سیالات، به وسیله مهندسین دوره صفویه مد نظر قرار گرفته اند. از دیگر مواردی که کاربری حفاظتی برجها را نفی می نمایند عبارتند از:

1- پوشش جنگلی محوطه، تماشا منطقه ها دور دست ازفراز برج را ناممکن می کند.

2- در محوطه، برجهای مذکور تکرار نشده اند. در واقع می توان گفت که برجها، سوپاپ اطمینان و یا به بیان دیگر بعنوان شتر گلویی جهت فشارشکنی آب احداث شده اند.

آسیاب آبی:

آسیاب مذکور به فاصله تقریبی 5/1 کیلومتری جنوب باغ در میان دو رود پر آب احداث شده است. مصالح عمده تشکیل دهنده سازه فوق سنگ، آجر و ملات ساروج است.

آجرهای بکار رفته در آسیاب به ابعاد 5×26×26 سانتی متر بوده و راه دسترسی به آسیاب به وسیله یک جاده سنگ فرش امکان پذیر می گردد.

نحوه کارکرد بنای فوق بدین طریق است که آب به وسیله کانال سرپوشیده به سمت کانال روباز آجری به طول 100 متر راهنمایی شده، سپس با یک شیب تقریباً مناسب به سمت چرخ آسیاب حرکت نموده و سبب به حرکت در آمدن پره های چرخ می شده است. مهندسین دوره صفوی با احداث آسیاب آبی در محل مورد نظر، از انرژی آب بیشترین بهره را برای به حرکت در آوردن چرخهای آسیاب برده اند.

گردآوری و تنظیم: تحریریه خبرنگاران

لطفا در نشر دانسته های خود کوشا باشید.

برداشت و استفاده غیرتجاری از مطالب این وب سایت، حتی بدون ذکر منبع آزاد است.